Əskipara məbədi - Azərbaycanın Qazax rayonunun Aşağı
Əskipara kəndi ərazisində yerləşən qədim alban məbədidir.
Məbəd
V-VIII əsrlərdə tikilmişdir. Qafqaz Albaniyasının mədəni irsinə aid olan məbəd
qırmızı tuf daşdan dördkünc planda inşa edilib və möhtəşəm görünüşə malikdir. Məbədin
divarlarının bir neçə yerində böyük alban xaçı həkk olunub ki, bu da məbədin
albanlara məxsusluğunu sübut edir.
Bu monastır meşədə, əlçatmaz dağlıq yerdə
yerləşmişdir. Kompleks təqribən 2,5 hektar ərazini tutur və divarlarla əhatələnmişdir.
Yüksək mövqedə yerləşmiş əsas tikililər kompleksin qalan hissəsindən divarla
ayrılmışdır. Bu, özünəməxsus içqala, iqamətgahdır. Kompleksin divarları və qüllələri
iri çay daşlarından ucaldılmışdır, bəzi hissələri kifayət dərəcədə yaxşı
mühafizə edilmişdir.
Güman edilir ki, içqalalı kompleks Alban
dövlətinin başçıları olmuş böyük Mihrani hökmdarlarının iqamətgahı idi.
Albaniya hökmdarlarının qış iqamətgahı olmuş Xalxal şəhərinin məhz bu yerdə
lokallaşdırılması bunu təsdiq edə bilər. Buna görə də kompleksin hələ V əsrdə
yarandığını ehtimal etmək olar. Kərpic texnikasının xarakteri və memarlıq
formalarının bəzi xüsusiyyətlərinə görə isə əsas binanı XI əsrə aid etmək
mümkündür.
Əsas bina -
monastır diqqəti daha çox cəlb edir. Monastır plan
baxımından düzbucaqlıdır. Abidənin mühafizə olunmuş fraqmentləri təsdiq edir
ki, o mühüm memarlıq əsəri idi. Bina yaxşı bişirilmiş 24x22x4 santimetr ölçülü
kvadrat kərpiclərdən ucaldılmışdır. Abidənin memarlıq detalları da qismən kərpiclərdən
(mərkəzi tağın əhatələnməsi), karnizlər isə yarımnəbati oyma naxışlı yonulmuş
daşlardan hazırlanmışdır.
Binanın memarlıq həllində divarların
tağlama ilə işlənməsi aparıcı əhəmiyyətə malikdir. Bu üsul baş fasadda
alaqapıya keçir. Alaqapı daha geniş və daha uca tağla bəzənmişdir. Güman etmək
olar ki, tağlar yarımdairəvi olmuşlar. Binanın daxilində yan otağın tağının
çatmalı cizgiləri aydın surətdə izlənməkdədir.
Monastır kompleksini əhatə edən qala uzunluğu 2 m-ə qədər olan daşlarla hörülmüş iki divarla əhatələnmişdir. Daxili qala divarları
daha möhkəm və hündür düzəldilmişdir. İki divar arası məsafə 20 m-ə çatır. Bu
isə qalanın mühafizəsini daha da gücləndirir. Divar boyu hündürlüyü 9
m-ə qədər olan yarımdairəvi bürclər qurulmuşdur. Dövrümüzə həmin bürclərdən
yeddisi çatmışdır. Bürclər bir-birinə yeraltı yollarla birləşdirilmişdir.
Qalanın içərisində ikimərtəbəli binanın
qalıqları vardır. Bu bina ölçüləri 22x22x4 sm olan bişmiş kərpicdən
tikilmişdir. Onun hündürlüyü 12, eni 18, uzunluğu isə 42 m-dir. Suvaqlanmış
divarlar naxışla bəzədilmişdir. Qalanın sahəsində bir neçə təsərrüfat quyusu və
dağılmış bina qalıqları aydın görünür.